BAKI, Arab.AZ / AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
İsrail və İran arasında baş verən müharibədə atəşkəsin elan edilməsi, onun başlanması qədər gözlənilməz və sarsıdıcı oldu. Ən müxtəlif təhlil və proqnozlarda iştirak edən müşahidəçilər bu qarşılıqlı raket və hava zərbələrinin uzun müddət davam edəcəyində, tərəflərin məsul şəxsləri tərəfindən irəli sürülən maksimalist hədəflərə çatmaq üçün kifayət qədər uzun zamana ehtiyac olacağına dair ortaq fikir bildirirdilər.
Qərginlik öz zirvə nöqtəsinə çatanda – İran Qətərdəki Əl-Udeyd ABŞ bazasına raketlər atdığı anda – artıq Fars körfəzi ölkələrinin də, Cənubi İsraildən tutmuş Şərqi İrana qədər, Suriyanı, Livanı və İraqı əhatə edən genişmiqyaslı bir müharibənin cəbhəsinə çevriləcəyi düşünülürdü. Ancaq cəmi bir neçə saat sonra ABŞ Prezidenti Donald Tramp çıxış edərək atəşkəsin əldə olunduğunu elan etdi və İranın hücum qərarı barədə ABŞ-ı əvvəlcədən xəbərdar etdiyinə görə təşəkkür etdi.
Tramp müharibə günlərində olduqca aktiv və səsli görünürdü. O, İsrailin gözlənilməz hücumunu belə əsaslandırdı: bu, İranla aparılan son danışıqların əvvəlində verilmiş 60 günlük vaxtın bitməsi ilə əlaqədar idi. Onun çıxışları, tvitləri və jurnalistlərlə söhbətləri daha çox şəxsi əhval-ruhiyyəsinin təzahürü kimi görünürdü, nəinki dəqiq müəyyən olunmuş siyasi strategiyanın ifadəsi kimi.
Trampın ABŞ-ın birbaşa müdaxiləsindən əvvəl tərəflərə mövqelərini müəyyənləşdirmək üçün iki həftəlik vaxt verəcəyi ilə bağlı açıqlaması, eyni anda ABŞ-ın B-2 bombardmançı təyyarələrinin İranın Fordo, İsfahan və Natanz şəhərlərindəki obyektlərini bombalamağa yollanması ilə paralel baş verirdi.
Bu isə bir tərəfdən döyüş zamanı qəbul edilə biləcək bir “hiylə” kimi görünsə də, digər tərəfdən dünya ictimaiyyəti üçün mesaj idi: ABŞ-ın mövcud rəhbərliyi ilə işləmək çətindir. Bu, həm də o narahatlığı artırır ki, Vaşinqton artıq nə beynəlxalq hüquqa, nə də öz daxili qanunlarına əməl edir. Çünki Tramp Konqresin razılığı olmadan hərbi əməliyyatlara başlamağı əmr etmişdi.
Məsələni daha da qəlizləşdirən odur ki, elan edilmiş atəşkəsin məzmunu, onun bəndləri və döyüşən və ya vasitəçi tərəflərin konkret öhdəlikləri ilə bağlı heç bir aydınlıq yoxdur – əgər belə bəndlər doğrudan da mövcuddursa. Amma bu qeyri-müəyyənlik Trampın – atəşkəsin əsas təşəbbüskarı olan şəxsin – həm İsraili, həm də İranı bu razılaşmanın yerinə yetirilməməsinə görə qınamasına mane olmadı.
İran–İsrail müharibəsi – heç olmasa onun birinci raundu – uzun çəkmədi. Lakin çoxsaylı suallar doğurdu. Məsələn, nə üçün İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahu müharibəni dayandırdı? Halbuki o yaxşı bilirdi ki, İranın nüvə proqramı tamamilə məhv edilməyib, yüksək dərəcədə zənginləşdirilmiş uran hələ də Tehranın nəzarətindədir. O da bəllidir ki, İsrailin məqsədi təkcə İran rejimini çökdürmək idi və bu, reallaşmayıb. Eyni zamanda, İsrail şəhərlərində görünməmiş miqyasda dağıntı, hərbi əməliyyatların yüksək maliyyə dəyəri və ümumi iqtisadi həyatın iflic olması, Netanyahunun əleyhinə işləyə biləcək ciddi siyasi nəticələr doğura bilər – müharibə zamanı israillilərin onun ətrafında sıx birləşməsinə baxmayaraq.
Digər tərəfdən, bu müharibə İranın regiondakı gələcək roluna dair də sualları cavabsız buraxdı. Rusiya və Çin kimi güclərin susqunluğu müəyyən mənada anlaşılandır. Bu ölkələr heç vaxt İranı strateji müttəfiqləri kimi təqdim etməyiblər – istər iqtisadi əməkdaşlıqda, istərsə də silah satışı çərçivəsində. Onlar bu müharibədən uzaq durmağı seçdilər. Beləliklə, İran beynəlxalq arenada tək qaldı və hətta əvvəllər onun mövqeyini anlayışla qarşılayan ölkələrdə belə sərt tənqidlərə məruz qaldı.
Ərəb ölkələrinin və bəzi digər dövlətlərin İsrailin İrana hücumunu pisləyən bəyanatları belə, İranın beş onillik ərzində formalaşdırdığı və nəticədə onu diplomatik təcridə sürükləyən siyasətinin doğurduğu beynəlxalq tənhalığı gizlədə bilmədi. İran heç bir böyük güclə iqtisadi əlaqələrin fövqündə duran dərin strateji münasibət qura bilməyib. Əvəzində, özünü qlobal mərkəz ölkəsi və İslam dünyasının lideri kimi təqdim etməyə çalışıb, halbuki bu iddianı dəstəkləyəcək real güc imkanlarına malik deyil.
Daha önəmli bir məqam isə İranın uzun illər ərzində “Hizbullah”, husilər və İraqın silahlı şiə qruplarını silahlandırıb dəstəkləməsinə baxmayaraq, bu təşkilatların İrana dəstək verməyə nə istək, nə də imkan göstərməməsidir. Bu, İranın regiondakı təsirinin zəiflədiyini və “müqavimət oxu” adlanan deterrens sisteminin iflasa uğradığını açıq şəkildə göstərir. 7 oktyabr 2023-cü ildə baş vermiş strateji səhv bu strukturun çökməsinin başlanğıcı oldu və indi yüksək ritorikaya baxmayaraq, real güc nümayiş etdirməkdə acizdirlər.
Bir daha qeyri-müəyyənlik hökm sürür: qərarlar, əməli addımlar, siyasi ritorika və proqnozlar olduqca dəyişkəndir. Netanyahu öz gözləri ilə Tehran, İsfahan, Məşhəd və Şiraz küçələrində “molla rejiminin” devrilməsini tələb edən izdihamlar görmədi. İran isə uzun illər milyardlarla dollar xərcləyib silahlandırdığı və təlim keçirdiyi müttəfiqlərinin susqunluğuna aciz şəkildə tamaşa etməli oldu.
Bütün bunların fonunda görünən odur ki, bu müharibənin ən böyük qalibi nə İran nə də İsrail nə də Trampdır.
