ArabAZ, Karolin Roz, Suriyada təhlükəsizlik məsələləri və Captagon üzrə ixtisaslaşmış amerikalı tədqiqatçı.
Suriya heç bir halda qeyri-qanuni fəaliyyətdən uzaq olan bir ölkə deyildir. Suriyada vətəndaş müharibəsi başlamazdan xeyli əvvəl onun sərhədləri saxta mallar, siqaretlər, yanacaqlar, ərzaq məhsulları, narkotiklər, saxta valyuta, həşiş və narkotik arasında hər şeyi aparan cinayətkar və silahlı qruplara və bədəvi qəbilələrin üzünə hər zaman açıq olub.
Yerli hüquq-mühafizə orqanlarının göz yumması, istehsal və alverin asanlığı, tələb və təklif səviyyələri kimi fəaliyyətlərdən asılı olaraq bu ticarətlər azalıb və axırdı.
Suriyada 13 illik vətəndaş müharibəsinin başlaması yalnız daha böyük qeyri-qanuni fəaliyyətə təkan verdi. Müharibədən əziyyət çəkən iqtisadiyyat, nüfuz və sənaye miqyaslı mənfəət marjaları yaratmaq imkanı ilə birlikdə, qeyri-qanuni iştirakçılara öz maraqlarını irəli sürmək üçün yer yaratmışdır. Ölkədəki vətəndaş qarşıdurması, hakimiyyət səviyyəsində olan himayədarlıq, məzhəbçi şəbəkələr və alternativ gəlirlərə artan tələbat yeraltı ticarətin inkişafı üçün zəmin yaradıb.
Bununla belə, son beş ildə Suriya bütün Yaxın Şərq regionunda qeyri-qanuni narkotik istehsalı və ticarətinin ən böyük mərkəzlərindən birinə çevrilib. Müsadirələrin son təhlili göstərir ki, Suriya, Aralıq dənizi-Körfəz zonasında 10 milyard dollar dəyərində inkişaf edən qeyri-qanuni sənayeyə çevrilmiş qeyri-leqal amfetamin tipli stimulant Captagon üçün ən yaxşı istehsalçı ölkə kimi öndədir.
Bundan əlavə, Suriya ərazisindən metamfetamin qaçaqmalçılığının kəskin artması qeydə alınıb ki, bu da ölkənin diqqətəlayiq tranzit bazarı və potensial olaraq genişləndirilmiş istehsal üçün namizəd ola biləcəyini göstərir. Həşiş, kokain, Tramadol və heroin kimi digər narkotiklər də Suriyada yerləşən cinayət şəbəkələri vasitəsilə yayılıb və ya digər ölkələrə ixrac edilib.
Cinayət müəssisələri Suriya daxilindəki müəyyən aktyorlara da təsir imkanları təklif ediblər. Onlar qeyri-qanuni ticarəti və sənaye sahələrini genişləndirməklə güc bazası və əsas aktorlarla ittifaqlar qura biliblər.
Bu təsirlər təkcə Suriya və onun regiondakı qonşuları daxilindəki dinamikaya deyil, həm də Avropa və Afrikadakı yeni, inkişaf etməkdə olan bazarlara və tranzit obyektlərinə təsir göstərmişdir. Müsadirə edilmiş laboratoriyaların, anbarlarının və Suriya ilə əlaqələri olan cinayətkar şəbəkələrə edilən basqınların artması cinayət şəbəkələrinin xaricdə də aktiv olduğunun bird aha sübut edir.
Narkotik şəbəkələri Suriyanın dərinliklərində lövbər salıb.
Maraqlısı odur ki Avropa və digər ərəb ölkələrindən olan çəbəkələr də Suriyada fəaliyyət göstərərn cinayətkar çəbəkələrlə gücləndirirlər, bu da öz növbəsində narkotiklərə yeni tələbat hovuzlarını artırır – ticarəti genişləndirir.
Münbit şərait
Müharibədən əziyyət çəkən Suriyada qeyri-qanuni aktyorlar və qruplaşmaların inkişafı üçün şərait yaranıb. Ölkədə 13 il davam edən vətəndaş qarşıdurması qeyri-qanuni stimullaşdırıcılar və narkotiklər kimi qeyri-qanuni ticarətin istehsalı və yayılması üçün olduqca münbitdir. Suriyanın can verən iqtisadiyyatı və boynu bükük lirəsi alternativ gəlir axtaran insanlara gəlirlərini “şaxələndirmək” üçün stimul verdi.
İqtisadi təcridin təsiri, beynəlxalq sanksiyaların tətbiqi, birbaşa xarici investisiyaların qarşısının alınması və Suriyanın ixrac və kommersiya sektorlarının inkişafını boğması ölkənin illik ixracının 2010-cu ildəki 12 milyard dollardan 2022-ci ilə qədər 771 milyon dollara qədər azalmasına səbəb olub.
2023-cü ilin avqust ayına qədər Suriya lirəsi, valyutanın dəyərinin 30%-dən çoxunu itirdiyi iki aylıq müddətdən sonra ABŞ dolları qarşısında 13,800-ə qədər bütün zamanların ən aşağı səviyyəsinə düşüb.
Suriyada davam edən staqflyasiya dövrü, artan yanacaq qiymətləri və qıtlığı, ictimai xidmətlərin təmin edilməməsi, iş imkanlarının azlığı və qonşu Livanın bank böhranı qanunsuz narkotik ticarəti, xüsusən də ucuz istehsal olunan sintetik narkotiklərin istehsalı və ticarəti üçün əla şərait yaratmışdır. Bütün bunlar Suriyanı Captagonun beynəlxalq mərkəzinə çevirib.
Captagon və kristal metamfetamin kimi sintetik narkotiklər yalnız elementar istehsal prosesini tələb edir, istehsal üçün az təcrübə, əmək və vaxt tələb olunur. Həşiş kimi bitki mənşəli qeyri-qanuni narkotik ticarətindən fərqli olaraq, istehsalçıların məhsulu əkmək, becərmək, məhsul yığmaq və emal etmək üçün geniş ərazilərə, hava və mövsüm şəraitinə və çoxlu sayda işçiyə ehtiyacları olmur.
Sintetik dərmanların istehsalı üçün istifadə olunan materiallar da daha ucuz və asanlıqla əldə edilir. Metamfetaminlər üçün istifadə olunan prekursor materiallar, psevdoefedrin kimi qanuni bazarlardan əldə edilmiş adi soyuqdəymə dərmanlarından əldə edilə bilər. İstehsalçılar dərman potensialını və bazar qiymətini artırmaq üçün kofein kimi asanlıqla əldə edilə bilən əlavələr və ağrıkəsici maddələr daxil edə bilərlər.
Bundan əlavə, sintetik dərman istehsalı az miqdarda istehsal materialı tələb edir və istehsalçıların ehtiyaclarına uyğun olaraq ölçülənə bilər. Qadağa təhlükəsi az olarsa, istehsalçılar sənaye səviyyələrində dərman istehsal edə bilən genişmiqyaslı, daimi istehsal müəssisələri yarada bilərlər. Faktiki olaraq bu Suriya rejiminin nəzarəti altında olan, uyğunlaşdırılmış şəbəkələr tərəfindən idarə olunan və ya rejimin hərbiləşdirilmiş qolu olan Dördüncü Zirehli Diviziyanın birbaşa mühafizəsi altında olan ərazilərdə rakat şəkildə edilə bilər.
Hüquq-mühafizə orqanlarının fəaliyyətsizliyi və qismən də iştirakçısı olmaları, Suriyanın artan qanunsuz narkotik mənzərəsinin inkişafında böyük, gözlənilən rol oynamışdır. Suriya rejiminin nəzarəti altında olan ərazilərdə cinayət iştirakçısı olmaq və hətta cinayətkarlarla fəal əməkdaşlıq etmək sənaye miqyaslı Captagon istehsalına böyük sığınacaq verib.
Mahir Əsəd və general-mayor Qassan Bilal kimi rejimin Dördüncü Zirehli Diviziyasının yüksək səviyyəli rəsmilərinin insan alveri və istehsalında fəal iştirakı sir deyil.
Digər tərəfdən rejimin hüquq-mühafizə orqanlarının narkotik vasitələrin satışı və həbsləri ilə bağlı kosmetik hesabatlar verməsi haqqında sübutlar var.
Hal hazırda Suriyada fiziki hüquq-mühafizə orqanlarının, effektiv aşkarlama texnologiyalarının, şəbəkə daxilində “köstəbəklərin” olmaması bu qeyri-qanuni fəaliyyətə yaşıl işıq yandırır.
Suriyanın şimal-qərbi və şimal-şərqi kimi rejimin nəzarət etdiyi ərazilərdən kənar ərazilərdə yerli hakimiyyət orqanları narkot traffikinə nəzarət üstündə bir-birləri ilə ciddi rəqabət aparırlar.
Bununla belə, bu ərazilər Türkiyə və İraqa yaxınlığı nəzərə alınmaqla, narkotik vasitələrin yaxınlıqdakı bazarlara və tranzit marşrutlarına qaçaqmalçılıq yolu ilə daşınması istəyən ticarət şəbəkələri üçün strateji əhəmiyyətə malikdir.
Bu ərazilər eyni zamanda insan alverçiləri üçün də olduqca vacib tranzit ərazidir.
Onilliklər ərzində insan alveri şəbəkələri Livan, Suriya və İordaniya sərhəd üçbucağından qeyri-qanuni tədarük zəncirlərini və qaçaqmalçılıq fəaliyyətlərini dəyişdirmək üçün istifadə etmişlər. Bu ərazi onlara əsasən Aralıq dənizi vasitəsilə qeyri-qanuni “yüklərin” göndərilməsi üçün vacibdir.
İraq, xüsusən də Suriyadan gələn Captagon kimi narkotik ticarəti üçün yayılma yeri olub, ölkənin ilk müəyyən edilmiş laboratoriyası 2023-cü ilin iyulunda ələ keçirilib və İraqın Narkotiklərlə Mübarizə İdarəsi və hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən çoxsaylı anbarlarlara basqın edilib.
Avropa və Afrikaya genişlənmə
Suriyada yerləşən Captagon istehsalı və insan alveri əməliyyatlarının Avropa və Afrikaya yayılması müşahidə edilir. Suriyadan olan cinayətkar qruplar, Latakiya limanı kimi şübhəli mənşəli limanları gizlətməyə və qeyri-qanuni yükləri Körfəzdəki “təyinat bazarlarına” aparmağa kömək etmək üçün əsas daşıma yerləri kimi Aralıq dənizi boyunca uzanan cənubi Avropa və Şimali Afrika limanlarından istifadə edirlər. Ümimilikdə istifadə olunan limanlar arasında Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri limanlarına da rast gəlmək olur.
Bunu 2018-2023-cü illər arasında Yunanıstan, İtaliya, Liviya, Misir, Mərakeş və Rumıniya limanlarında Suriya və/və ya Livandan gələn sənaye miqyaslı Captagon ələ keçirmələrinin artması sübut etdi.
Bununla belə, son tendensiyalar göstərir ki, Suriyada fəaliyyət göstərən cinayətkarlar artıq yüklərin daşınması üçün yalnız Avropa dəniz limanlarına güvənmirlər, yüklərin marşrutunu dəyişdirmək və hətta Captagon kimi qeyri-qanuni narkotiklər istehsal etmək üçün Avropa və Afrikaya da maraq göstərirlər.
Avropada onların mövcudluğunun ilk əlaməti Avstriyanın Bürmoos şəhərində fəaliyyət göstərən Livan-Suriya cinayətkar şəbəkəsi ilə bəlli oldu.
Bu şəbəkə, pizza sobaları, paltaryuyan maşınlar və elektrik avadanlıqları kimi maşınlarla örtülmüş və sonra Səudiyyə Ərəbistanı kimi təyinat bazarlarına göndərilən Captagon-u Belçika limanları vasitəsilə Avstriyaya daşımaq üçün pizza sobaları istehsal edən şirkətdən görüntü kimi istifadə edirdi. Avstriya hüquq-mühafizə orqanları 13,8 milyon həb alverinə görə həbslər həyata keçirib və günahkarlar 2021-ci ilin sonunda mühakimə olunub.
Daha sonra 2021-ci ilin may ayında Almaniyanın şərqi Bavariya əyalətində 200 kiloqram Captagon həbləri olan anbara polis tərəfindən basqın oldu.
2023-cü ilin iyul ayında Almaniyanın eyni bölgəsində iki Suriya vətəndaşı tərəfindən idarə olunan Captagon laboratoriyasıın idrə olunması əsdiqləndi. Bu fakt Captagon istehsalçılarının Suriyanı bir yana, Yaxın Şərqdən uzaqda istehsalı diversifikasiya etməyə başladıqlarını göstərir.
Afrikada da həmin qruplar qeyri-qanuni narkotiklərin mövcud təyinat bazarlarına qaçaqmalçılıq yolu ilə daşınmasının və istehlak üçün yeni mərkəzlərin müəyyən edilməsinin yeni yollarını axtarırlar. Cənubi Avropa limanları kimi, bir çox Afrika ölkələri, xüsusən də Şimali Afrikada, Fil Dişi Sahilində və Afrika Buynuzunda cəmləşmiş, daşınma məntəqələri kimi istifadə edilmişdir.
… və nəticə
Suriyada qeyri-qanuni fəaliyyət heç bir halda yeni bir olmasa da, əsas, sənaye miqyaslı sintetik narkotik istehsalının ortaya çıxması ölkənin qeyri-qanuni mənzərəsində yeni bir səhifə açdı. Təkcə son beş ildə Suriya amfetamin tipli stimulant Captagon üçün əsas istehsal mərkəzinə və metamfetamin, Tramadol və digər qeyri-qanuni ticarət kimi digər narkotiklərin əsas ticarət mərkəzinə çevrilib.
Məqalə Londonda Yayınlanan ƏL-Məcəllə jurnalından ArabAZ tərəfindən müəllifin razılığı ilə tərcümə edilib
